PRIMO SHLLAKU: POEZI

PRIMO SHLLAKU

ALEKSANDRA

Shkojnë autobusat nëpër natë.
Zhurma e njenit duket si gjellë
që heshtaz valon.
Ai të zbret te pragu i derës sime.
Ti sjell me vete mollë,
shkrepse
dhe trokitje padurim

1989

DYSHI

Isha i marrë kur besoja
Se dashunia vjen.
Jo. Dashunia ikë,
Ikë gjithmonë.
Dashunia s'ka ftyrë.
Ka vetëm shpinën.
Ajo jeton në shtjerrje gjithëherë,
Jeton në zgrip ndonjiherë.
Si jeta.
Jeta e vogël, (la vie mineure)
Që zgjat.
Kjo jetë e vogël, e bame prej ne të dysh.
Dhe prej gjithë të dyve të tjerë që janë.
Dyshi.
Numri ma i madh i botës.
I pamatë.
Botë e futun në gjoks.
Botë që shtjerret.
Botë që rri në zgrip.
Botë që zgjat.
Prandej isha i marrë kur besoja
Se dashunia ikë.
Jo, dashunia vjen.
Kthehet e vjen prap.
Ndoshta?

1978

NJI PLAGE

Qe, ky ishte gjaku im.
Nji çast ma parë ai vraponte nëpër zemër.
Merre këtë gjak dhe vene në qiellin tand
si diell.
Në s'ban,
vene si hanë.
Në prapë nuk ban, vene siç asht,
si gjak
që disa çaste ma parë
vraponte në zemrën time
dhe ndoshta atje i pa,
n'errsinën e kuqe,
sytë
e tu plot drit

1983

GOSTIA

Ne ishim pak
Dhe kishim pak me thanë.
Dielli ishte përshkue nëpër tavolinën tonë
dhe ishte ndalë te pasqyrat.
Vetëm frutat s'i kishte zanë hija.
Dora ndiqte copat e diellit
deri te cepi i tavolinës që mbaronte me zgrip.

Ne pinim ujë të ndêjun,
ndonji dëshironte me heshtë
dhe na e lênim të heshtte
ndërsa dielli i radhës e prekte në shpinë.

Flisnim për motin, për thojzat,
për pikturat me karbon e teatrin.
Flisnim për kambët e Maries.
Ra fjala për frutat që po mbaronin,
u përmendën ato që do të delnin.
Pak ishim që donim të flisnim.
Të tjerët rrinin aty të papranishëm.

Flisnim për ditën që shkurtohet.
Flisnim për freskun e darkës.
Flisnim për gjoksin e Maries.

Na ishim pak,
Askush s'kishte ma qejf të fliste.
Dikush vërejti se këtë radhë
Fjalët kishin sosë para ushqimeve.
Krismat n'tavolinë ishin metalike,
Krueset e dhambëve ishin mbarue të gjitha.

Flisnim për Marien, për vdekjen e saj,
Ra fjala për vorrin.
S'e di se kush tha se ajo ishte skelet tashma.
Lëvizje kambësh nën tavolinë.
Ky ishte shêj se fjalët,
nëse s'kishin mbarue,
ishin kah mbarimi.

Na flisnim për Marien,
për jetën e saj, për fundin,
pinim kafe me thithje të gjata
dhe pyesnim vetveten
nëse do të delte nji tjetër si ajo?

1988

REJA, MALI DHE TI

Ne fund te rruges qe more
erdhi nje shenj kohe
qe mbetet
ti, mali dhe reja.
Ishit vetem te tre.
Vetem.
Bota qe terheqe.
Mes jush frynte nje ere e ftohte pa cak.
Ju shikova
dhe diku thelle ne mue
dicka e vogel u keput.
Ju ndejtet aty te ngrime,
te ardhun prej thellesise se castit
derisa e rrahuna e qerpikut tim
ju shtyu edhe nje hap.
Mbi ecjen tuej te ngadalte,
te shpejte,
te pame dhe ta papame
shuhet ngadalte,
kujtimi
i atij casti
tashma
te harruem.

Drisht, 1978

NE VETEN E DYTE

Ti
i vetmi kujtim i dites tjeter
Ti
E vetmja pasqyre e diellit te zhdukun.
Ti
ma pershperitesi burim i drites.
Ti
shkallare e imet drite qe ngjit kah inteligjenca.
Ti
e vetmja cice e nje shtatoreje te pazbulueme.
Ti
syni endacak i nje trendafili qe jeton moshen e vet blu.
Ti
tel i trashe kontrabasash i shkurdisur nder huj.
Ti
send i ndritshem qe vala hedh ne plazhet e qiellit.
Ti
syni ma i habitun
ma i madh
ma kureshtar i krejt femijenise sime.
Ti
cerdhe e fresket dallendyshash
qe zemra nis pa pushim drejt botes.
Ti
pashkez e lumtun mbi faqen e erret te gjithesise.
Vete shterpe, por dashnore e dashnoreve.
Zemren prush
synin freski.
Ti
e vetmja qe s'e njeh lamtumiren.
Ti
sy i celun me vese mbi nja balle teper tue nderrueshem
Ti qe ne gjuhen time amtare ke emrin tingellues:
HANA

1985

BASHKEKOHES

Kemi linde bashke
dhe koha
per ty njelloj kalon.
nje minut yti
per nje minut timin
ose, per saktesi,
nje minut yti
per gjashte dhjete sekonda te jetes sime kalon,
vjen, barazohet e shkon.
Po.
Cdo casti i imi
asht i njajti cast i yti
a thue se gojet tona
mbi te njajten cice
thithin njeheresh ranen e amshte te zgjatjes se sendeve.
Nje dite do ta marrim vesh
se e vetmja gja qe kishim te perbashket
deri ne fund
ishte saktesia e persosun
se cdo dite e imja
ishte saktesisht e njajta dite e jotja
dhe se, pa e dite,
na kishim jetue kohen e njeni-tjetrit
me titullin ma te lehte te botes:
"bashkekohes"
Me duej pra, se dielli asht njeni prej nesh.
Me duej se ky yll qe pershperit ate heshtjen e vet blu
ndoshta asht nje fill i keputun drite
e Koha s'rrjedh ma per te.
Me shih si nje gja
qe ma kurre nuk do te perseritet mbi toke,
si nje qe ndave me te
saktesisht
e barabar
cdo thermi te kohes tande.

Dyert tona jane te verbeta
dhe syte nuk mund te shtrengojne.
Keta sy qe ndeshen, pyeten
por qe s'preken, s'njihen.
Ah, gati vdekja!
E une kam me te dashte
si due token.
ate toke
ku muzat e vdekuna nuk lane skelet
por bar mbi syte e pleqve

1986

DUER TE PAMUNDUNA

Anes Luka

Kam mall me i pa duert e mia.
Kam mall me i zberthye nje pulle te njohun.
Kam deshire me u krye diku te thembra.
Kam deshire ta deboj kete mize te syni.
Duer mbi tavolinen e nje dasme
Duer te medha ku pushon koha
Duar ere te papritun mbi pemet e prehjes
Duer qe ndezin nje qiri
Duer qe shkruajne ne ajer figura blu
Duer mbi grunin e ri e te vjeter
Duer mbi tavolina, kercenuese dhe andrrimtare
Duer qe rreshqasin pa shkrue
Duer mbi qytet
Duer qe marin nje hane
Duer te besdishme qe s'i se ku t'i futesh.

Kam mall me i pa duert e mia
Kam mall me i ferkue duert e mia
Kam deshire me hape dere ne doren time
Kam nevoje me i shtri duert e mia perpara.
Por duert e mia jane te lidhuna mbrapa.

Duer te shendosha
Duer skeletike
Duer qe s'kane asgja
Duer qe kane gjithcka pikersiht se nuk kane asgja
Duer qe dashunohen
Duer qe urrehen sepse nuk njihen
Duer qe nuk duhen sepse nuk njihen
Duer te vemendshme
Duer te vdekuna nga vemendja
Duer qe dallojne buzen nga thembra
Duer qe humbasin ne pyjet e flokeve
Duer te vdekuna pa zberthye nje gushe
Duer te ndrojtuna ngjyre rranje
Duer qe do te donin me qene duer.

Kam mall me i pa duert e mia
kam deshire me shkrue nje emen
Kam deshire me preke
dicka me dashje
Asht koha me tregue me gisht.

Por duert e mia ende s'kane linde ...

1987

GJUETARE

Binte shi ate dite
Dhe femijet do te shkonin per zogj
Nder xhepa llastika dhe gure
Gure te zgjedhun te rrumbullaket

Ate dite shiu s'kishte pushue
por femijet e kishin lane te shkonin
Kercitnin guret neper xhepa
Shkrehnin llastikat ne te thate.

Varg u nisen femijet neper shi
Shoshokut i shkelnin thembrat
Grate shihnin ne enderr fundin e tyne
Burrat shihnin cigaret deri afer thonjve.

Nje per kacube rrinin femijet neper prita
Shiu u lagte floket, duert, syte e shpinen
i njajti shi binte mbi zogjte e strukun
Prandej rrinin thelle ne zemer te ferrave.

Priten me ore femijet kalimin e ndonje zogu
Iu ngrine gishtat ne lastika te pashkrehuna.

Me shi u kthyen femijet, m eshi ashtu si dolen
Neper ajrin blu te dites qe mbaron
i fshehen rrobat, kepucet, i ndrydhen teshtimat
Por askush s'i pyeti, si qysh e tek.

Nen shi shkuen, nen shi erdhen
Me gure u nisen, m egure u kthyen
Zogjte kishin mbetur prej shiut nder skuta
Ai shi prape binte krena te tyne ne shtreten.

SIMFONI

Moxarti asht semunde.
Puthjet mund te mbaronin.
Moxarti lengon.
Une gjeta fjale te reja.
Moxarti dha shpirt.
Ne kemi nje cast lodhjeje per kujtimin tone.
befas Moxarti ngjallet
Nje tjeter simfoni po lindet.
Kesaj here autoret jemi na.

1986

KEPUCET

Me vrisnin kur ishin te reja
Tashti
qe kamba i ka ba per vete,
jane vjetrue.
Ishte nje cast vec,
kur s'me vrisnin fort
e s'ishin te vjetra fort.

1987

KRYET E GJELIT

Ne livadh kryet e nje gjeli qe kendonte.
Syni i poshtem
mbi bar te ashper
qe ther si fjale.
Syni i siperm
drejt nje qielli te gjanev si heshjte.
Shikimi i tij si pyetje retorike.
Qielli, e vetmja liri.
Heshtja e vetmja shkence.
Dashunia i vetmi dimension.

1989

KRIM I PERSOSUN

Nje diktatori

E mbolli aren e Buzeqeshjes me miser te verdhe gjeorgjian
Nxorri jashte ligji Pasten e Brushen e dhambeve.

1992

PESHKU I VOGEL

Ate dite lumi po shterrte.
Mbeti pa grope
peshku
dhe perhere e ma i vogel
bahej rrethi
i rruges se tij

Nje diell i nalte
ia merrte ujin gropes,
nje toke e rreshkun
ia thithte ujin gropes.
Peshku
rrotullohej perhere e ne rrathe ma te vegjel,
ma ta vegjel.
Shpina e tij e murrme
u duk si gunge mbi uje.
barku i tij ndeshi ne zall.
Nje diell i nxehte ia thithte ujin,
nje zall i rreshkun ia vidhte ujin
peshkut.
Ky peshk i vogel
s'mund te rrinte ma vec ne bark.
Syni i tij shihte ne ajer,
tjetri vec koken e turbullt.
Mbas pak ai mbeti,
hasi ne toke
dhe miza celiku iu ndalen mbi sy.
Ai u hodh.
Diku nder make
stuhia kish shperthye
me shi e me rrebesh.
Ujenat e qiellit,
te bame ujenat e tokes,
po vinin neper zall
ne drejtim te peshkut te vogel
qe luftonte me mizat prej celiku.
Lekura po i thahej peshkut
me nje blu te panjohun.
Uji po vinte
me ballin e vet te shkumezuem,
po vinte drejt peshkur.
Ai perhere e ma rralle perpelitej.
perhere e ma fort ...
Dicka si jeta a vdekja
e shqetesonte peshkun e vogel.
Uji po mberrinte
tue e lage zallin me shkumen e vet kakao.
E ndieu peshku rropamen e ujit
qe po vinte afer,
e ndjeu ...
Ah, po te arrije, po te arrije ...
U ngrit peshku nalt me furi,
mizat u shperndane,
trupi ju njom.
Furia e vales
e shtyu ne nje amull.
U peshtet per breg
dhe, me gojen e hapun,
merrte nje fryme me zor.
Erdhi uji, erdhi uji,
i dha vetes peshku,
por trupi s'iu bind ma.
brenda tij sendet po ndaheshin.
I dha prape vetes qe te ndreqej.
Dicka si truni a zemra a muskujt
nuk i punonin ma peshkut.
Erdhi vone ky uji erdhi vone.
Te vinte atehere kur u duken te parat miza.
Atehere te kishte ardhe ...
Mizat prej celiku u duken prape.
Kesaj here peshku ishte i tyne ...

1986 -1988

FUNDI I KSAJ VERE

Ajër i palëvizun
dhe erna të mshefta
që bajnë me mërdhitë ujnat e fundit të kësaj vere.
Gjinkallat sharrojnë zhegun e lodhun,
ndërsa plepat djalosharë bisedojnë atje në majë,
me gjuhën e ndonjë gjethi që s’mbshet ma.
Dhe shtati i tyre avullon nëpër zhegun
me sytë e picërruem
Pjesazhet janë ba të pjerëta
dhe malet janë ngjitë në qiell me lehtësi shpijake,
ndërsa syni i reshkun kërkon pemët e fëminisë,
hijet e përhershme
dhe ujnat e fundit të kësaj stine.
Gjithçka shtihet përpara
nën dorën time që s’mund të zgjedhë
dhe hija e saj fort i përngjet
melankolisë dhe urave të saj që më lidh me botën.
Një diell mizor
që ka zenë vend tamam mbi lëkurën time të pambrojtun,
ma thith nga mendje karvanin e duerve të sime shoqje
që shkojnë të lahen ndër brigjet,
ku reh vala e gjakut tim.
Kjo dritë e fundit të verës
që sytë e si depërton,
më rrzon në shpinë,
më ngroh, më pështjell me nji lbyrje të madhe e të gjatë,
që mue më topit si një dashuni e re
e ndryshme dhe e pa përmbajtshme.

LULE NËN BORË

Po të niste
atë natë papritmas me ra borë,
do të delja shpejt me i mbledhë
të gjitha lulet
që rrejti mot i mirë
Do ti fusja në vathë kto lule,
të gjitha si dele të buta,
të bardha e të bindura...
Të këputuna.
E vatha do të ishte nji buqetë e madhe
me erna të lehta,
andërruse, shtegtuse, dëshpëruse.
Vdekja i përngjet një lulje të bardhë,të ftohtë si ajo bora
që atë natë mund të niste papritmas me ra.
por i përngjet dhe vathës ku delet janë lule
e ajo vetë buqet.
I përngjet erës së çdo lulje të kputun,
që shpirti i del, e i bahet aromë.
Po të niste atë natë,
papritmas me ra borë,
do të delja shpejt me ndejë
dhe unë nën borë me lulet.

ARNA BORE

Atë ditë

kur të iki

do të jetë nji ditë me borë.

Kuaj të mdhej

me trokun epsharak

do të pjerdhin me zâ të naltë

gjatë ktij udhtimi.

Zogj të ngrimë,

veshun randë për jaz

glacojnë shpirtin e vet

në vend të duartrokitjes.

Nji çetë e krrusun hijesh

çan me gulshim,

skllopin e ndytë të borës

e lagun deri në sqetull.

Gjurmët e tyne të murrme

e vijat e rrotave

janë poezia ime e fundit

për kët sezon.

Në atë furrë ku do të pushoj,

prapë do të përgatitem,

që të kthej si shpend i nxehtë

në atë stinën tjetër

plot arna bore.

( 18.01.2002 )

PRIMO SHLLAKU - Intervistë në "JAVA"

GJUHA SHQIPE PA GEGNISHTEN ÂSHT SI GJUHA SHQIPE PA TOSKNISHTEN

Nga Irhan Jubica

Primo Shllaku

Poet me nji zâ te vetin poetik, Primo Shllaku asht nji ndër autorët e letërsisë shqipe që gjatë diktaturës nuk kishte gja për me thanë. Mbas kësaj kohe, jo vetëm nëpërmjet krijimtarisë letrare, por edhe n’intervista – si kjo që vijon – ai shprehet në mbrojtje të thesarit të munguem të standardit të sotëm gjuhsor, gegnishtes.

JAVA: Mungesa e nji forumi të lirë për shprehjen e mendimit ndryshe t’intelektualve shqiptarë a asht konfirmim i faktit se ky mendim ndryshe nuk ekziston, apo i faktit se shoqnia shqiptare nuk asht ende e gatshme me e mirpritë nji forum të tillë?

Primo Shllaku: Besoj se mendimi ndryshe ekziston. Sidomos mendimi në lamin e kulturës ekziston me nji opozicion të thekshëm dhe të përgjegjshëm njiherësh. Ky mendim sot nuk mund të thuhet se qëndron në ajër, sepse materializimi i tij në vepra letrare e artistike e ka konfirmue bazalitetin e tendencës dhe risinë e saj të padiskutueshme. Problemi i madh i kohës sonë nuk asht mungesa e institucioneve që do ta përfaqsonin ket mendim ndryshe. E keqja e madhe âsht se tek na në mnyrën ma paradoksale âsht vendosë në heshtje që ata njerz që i shërbyen ngritjes dhe konsolidimit (e aspak ramjes) së artit të Realizmit Socialist, thirren sot prap, si specialistë, për të riorientue gjuhën, letërsinë, menditë kulturore, etj. Kam idenë se shum ma e dobishme do të ishte që disa punë të binin në dorë të atyne që kanë fare pak ose edhe hiç stazh nëpër zyrat e kulturës, se sa disa cungje të vjetër që ripërtypin me ndryshime sipërfaqsore teori gjoja të reja, gjithsesi të paaplikueshme te na. Konfuzionin në ketë fushë e rrit shum edhe mungesa e nji platforme të kjartë nga ana e shtetit për zmontimin dhe shrranjosjen e trashigimisë komuniste, e cila sot ka vojtë si puna e qershive të Nastradinit. Shum njerz me dëshirë tremben nga ideja e boshllëkut. Shembulli i Rilindjes sonë që filloi mbi nji teren pothuejse zero dhe begatia e produktit të saj, a s’na thonë se nji stomak bosh punon ma mirë se ai që i duhet të bluej skrapin e nji vakti të gatuem keq. Inteligjencia shqiptare – mjerisht ky term âsht komunist i kulluet – do ta donte ket forum. Por shteti dhe qarqe kulturore të së kaluemes janë të betuem mos me i lshue pozitat hegjemone për sa të jenë gjallë. Shteti promovon politika kulturore që gjallnojnë diversitetin dhe inkurajon të gjitha tendencat. Shteti s’mund të jetë palë që ka pikë pamje edhe për gjuhën, edhe për artet, edhe për mendimin lvizës. Shteti nuk ka funksione represive në kulturë, për derisa ka vendosë me lejue shtypin, letërsinë e multimediat pornografike. Shteti âsht koordinator dhe përfaqsohet me të gjithë.

Në fillimin e vjetëve ’90, letërsia e artet e kohës së diktaturës ranë si gardh i kalbun...

JAVA: Të shumtë kanë qenë zânat që kanë kërkue, si edhe ju, përmbysjen e sistemit letrar të diktaturës, por letërsia bashkkohore shqiptare asht ende nën hijen e randë të viteve ’60, jo vetëm sa i takon pikave të referimit, por rrjedhimisht edhe sistemit të vlersimit. A mendoni se duhet me ikë ma s’pari prej nji narcisizmi absurd në trajtimin e letërsisë shqipe?

Primo Shllaku: Ka qenë krejt e natyrshme që kultura e re pluraliste shqiptare, por edhe ajo “e nëndheshmja” që zhvillohej disi gjatë diktaturës, të mos ishin jo vetëm dakord me modelin e Realizmit Socialist, por në njifarë mnyre me dhanien e nji modeli tjetër, sado të vagët e sado të pakët, ky lloj modeli ka qenë i kontestuem me kohë e me vakt. Unë personalisht nuk kam kërkue ndonjiherë të përmbyset sistemi letrar. Dhe kjo jo sepse unë gjej diçka te ai sistem që më ndalon për të kërkue përmbysjen e tij. Jo. Kjo ndodh për vetë faktin e thjeshtë e ultraevident se ai sistem âsht përmbysë, shembë e skadue prej vetiu. Dhe jo si nji proces, por si nji shembje që ndodhë për nji çast. Në fillimin e vjetëve ’90, letërsia e artet e kohës së diktaturës ranë si gardh i kalbun. Ky qe nji sihariq i madh për kulturën dhe krijuesit, sepse po largohej trysnia e imponimit të metodës. Mirpo nji pjesë e krijuesve të asaj metode kishin lanë nën gërmadhat e atij gardhi, rininë e tyne ekzistenciale, rininë e tyne letrare, iluzionet për drejtsinë e diktaturës, mundin por edhe dëshminë e bezdishme të mosrefuzimit të fatkeqsisë. Meqë ishin shum dhe i njifnin rrugët e sintonisë, vendosën me i dalë zot shkrimeve të tyne, mbasi, kjo duket kjartë, nuk kishin se çka me thanë të re e në përputhje me shpirtin e kohës. Zamani a koha e tyne optimale e krijimit kishte ikë dhe stina e thatë e Realizmit Socialist ua kishte përzhitë klorofilat. E ç’faj mund të kemi na se ata e përdorën gabim jetën e tyne? E ç’kusur kemi na të rrimë e t’i ndigjojmë se paskan thanë ketë e atë, të gjitha kto mballosje të mapastajme e mjerane, kur të gjithë e dimë se ajo stinë ishte sŷmprehtë me i gjetë devijimet atje ku s’ishin e jo ma atje ku ishin të thanuna me adresë. Unë, po, kam kërkue shprehimisht përmbysjen e kierarkive si dhe te libri për Martin Camajn kam kërkue me plot gojën që të hiqen gërmadhat e të hapet vend për Martinin.

“Nuk due të jem nji gozhdë e ngulun në tru të njerzisë”...

JAVA: Ju jeni ndër përfaqësuesit e atyne që shkruen pa botue në diktaturë. Si ndiheni sa herë që autoritetet nga brenda sistemit mohojnë ekzistencën e letërsisë t’sirtarve në Shqipni, tue u përpjekë me jua shpërvetsue këte të drejtë?

Primo Shllaku: Më lejoni pak të shpreh njilloj alergjie që kam për togfjalshin “letërsi sirtaresh”.E di se ky âsht nji term i konsakruem dhe përmban edhe nji veshtrim neutral e kategorik.Si term nuk më duket i gjetun dhe do t’i bâj njifarësoj kritike, sepse sugjestioni i tij âsht ma fort pejorativ. Shkrimet rrinë në sirtar si rrinë paret në bankë a anijet mbi shpinë të detit. Vjet në maj më pyeti nji kineast amerikan që kishte ardhë te “Poeteka”: A ke qenë i persekutuem gjatë kohës së komunizmit? Unë iu përgjigja thatë se jo. U çudit dhe më ngriti supet: Si, kshtu? I thashë se gjatë diktaturës unë nuk kisha gjâ për me thanë. Pastaj i shtova: ”Tashti që kam për të thanë, tashti nuk më lanë. Tashti jam i persekutuem.” Edhe pse përgjigja ime kishte disi nji strukturë anekdotike, burri i botës nuk mbrriti me kuptue shum prej çka ndigjoi. Njeriu e kullandris vetë lirinë dhe s’i merr leje askujt për me e jetue lirinë si diktaturë apo anasjelltas. Vetëm se desha me thanë se termit “letërsi sirtari” që përpiqet me qenë nji term universal, ndoshta me kapitull në vete në tekstin e teorisë së letërsisë, në letërsinë shqipe bashkëkohëse i përgjigjet termi që po e shpik tashti “letërsi gozhdë”. Më ndihmoi Migjeni me vargun e tij “Nuk due të jem nji gozhdë e ngulun në tru të njerzisë”. Me nji fjalë kur të skjarohen gozhdat dhe karpentierët, do të skjarojmë sirtaret dhe marangozët.

Letersia ime si granate e çsigirueme nen jastek...

JAVA: Disnivelet e mëdhaja ndërmjet letërsisë zyrtare dhe asaj jozyrtare shqiptare gjatë 50 vjetëve të fundit a janë shprehje e ndërhymjes së shtetit në punët e letërsisë dhe e asaj që Trebeshina e pat quejtë si “përcaktim të shkrimtarit të parë me dekret shtetnor”?

Primo Shllaku: Të them të drejtën nuk e di nëse ka pasë gjatë ktyne 50 vjetëve të fundit nji letërsi jozyrtare. Përveç letërsisë skorbutike të RS, nuk e di se ka tjetër. Ato që kam shkrue unë e ndonji shok i imi, kanë qenë shprehje e lirisë sonë të mbrendshme, nji përpjekje me ruejtë turgorin shpirtnor dhe nji epsh djallzor me jetue me nji granatë të çsigurueme nën jastek. Nëse mandej, kjo lojë, si e tillë apo diçka ma tepër ka mundë me qenë edhe nji dëshmi e pjesmarrjes sime të mirfilltë në sfidën e artit, unë ket nuk e pres ta ndigjoj prej njerzish që janë ma tepër se nji rreth i ngushtë bashkëkohësish. Patjetër që shteti kishte ndërhŷ në punët e letërsisë, pa tjetër që ndërhymja e shtetit nuk kishte qenë asnjiherë elegante dhe delikate, patjetër që shteti kishte gijotinën e vet edhe në Lidhjen e Shkrimtarëve e njerzit e devoçëm që shqelmonin stolin a hiqnin siguresën. Letërsia duhet të ishte konsakrimi moral e shpirtnor i mizorisë konstante të makinës shtetnore që kishte krijue institucionin e kurbanizimit periodik. E e dini se në letërsinë shqipe të RS ekzistojn edhe ndonji “personazh pozitiv” që manifeston simptoma të pamëdyshta kanibalizmi?

JAVA: Debati për raportet e intelektualve me shoqninë shqiptare në stadin aktual, asht çështje e moralit apo e të vërtetës? Cilës duhet me iu referue intelektualët, simbas jush?

Primo Shllaku: Na ende vazhdojmë me quejtë intelektualë njerzit që s’merren me punë fizike. Puna mendore âsht ma e shumllojtë se puna fizike dhe si të tillë, pra si intelektualë, duhet të biem dakord ma në fund me quejtë vetëm ata që, mbasi kanë msue fort, janë në gjendje me krijue diçka. ”Intelektuali” që nuk krijon âsht edhe shef llogarie, âsht edhe roje kantieri, edhe pilot avoni. Pra njeri i shlodhun, njeri me nge. E si mund t’i përcaktojmë na raportet me shoqninë kur masa e atyne që janë në gjendje me dhanë krijimtari të vërtetë rrethohet literalisht prej nji mase të trashë parazitare e të turbullt amatorësh, diletantësh, parvenysh, brigantash e deri provokatorësh. Kjo masë e ngeshme që shullâhet nën çdo qiell e nën çdo mot, nuk e njef asfare dilemën “të jesh atë kesh”.

JAVA: Në mungesë të studimeve serioze, ende s’asht vërtetue nëse nji nga arsyet e ndalimit të disa shkrimtarve të gjysmës së dytë të shekullit të kaluem ka qenë edhe gjuha, por kjo tezë as nuk asht hedhë kurrë poshtë. Cili asht gjykimi juej për këte aspekt?

Primo Shllaku: Edhe pse erdhi ajo liri minimale që i duhet njeriut për me dëshmue të paktën, nji pjesë e madhe e protagonistëve të asaj periudhe, preferojnë dhe po ikin pa krye nji rrfim total. Shkaqet janë të shumta, por gjithsesi janë vetjake dhe mikro-nikro. Kolë Jakova bani nji autokritikë të bukur e burrnore, por ajo kishte për shenjestër veten dhe partinë. Parti nuk ishte ma dhe vetja duhej lehtsue prej mkatit të gënjeshtrës. Ajo autokritikë ishte prap opurtuniste, sepse ai nuk foli për gjuhën. Pra, Kola e dinte se ata që e ruenin gjuhën ishin gjallë, kurse partia ishte nji karakatinë e braktisun. Gjuhsisht dramatika e tij ishte avancim i gegnishtes në dramaturgji dhe përqasje e guximshme dhe e sukseshme e dialogut me të folunën e gjallë. Kola do të bante shum ma mirë të përqendrohej te gjuha si mjet absolut i asaj natyre drame që shkruente ai dhe që ndrrimi i ekspresionit koincidoi fatalisht për ket autor me hymjen e tij në klimaks.

“Rrej, rrej...se dicka mbetet”...

JAVA: Çfarë të vërtete shkencore apo logjike historike ka në thanien “Qysh nga shekulli i Skënderbeut… gjuha, që dikur kishte qenë e unifikuar, po thellonte ndarjen dialektore. Në këtë proces regresiv divergimi, një rol reaksionar luajti kleri katolik…” të bame në vitin 1978 nga njeni prej eksponentve ma të naltë të sistemit të kohës? A mendoni se kjo thanie ka zbritë në masën e njerzve tue i ba nji pjesë me mendue kështu edhe sot?Primo Shllaku: Të gjithë eksponentët e naltë të sistemit të kohës ishin të turbulluem prej uthullës që Enveri u jepte me pi esëll çdo mëngjes. Fjalët e tyne s’i kam marrë për bazë as atëherë, as edhe sot. Kleri katolik nuk ka nevojë t’i dalë zot askush, sepse vepra e tij historike âsht e madhe dhe e lavdishme. Ata që sot përsërisin të tilla teza duket se msheftas vazhdojnë në shtëpitë e tyne kurën e uthullës esëll në mjes. Padyshim që kto zana tregojnë se historia e të ashtuquejtunë s “tolerancë fetare” âsht ma tepër nji urim sesa e vërtetë e pakocka. Për ata që marrin vesht diçka nga gjuhsia shqipe do të kujtoj se fenomeni lokal e i përkohëshëm i rotacizmit që e ka mbarue veprimin e tij diku para ardhjes së sllavëve, pra mes shekujve VI-VIII, âsht i pari divergim degjenerativ mbrenda shqipes dhe se zona ku u shfaq nuk ka qenë tamam zonë e veprimit të klerit katolik, por e asaj pjese të trevave iliro-shqiptare që interesoheshin prej ndikimit bizantin dhe, përkatsisht, ortodoksisë. Thania që i atribuohet Napoleonit “ Rrej, rrej se diçka mbetet”, realizohet në dy faza. E para âsht “rrej, rrej” dhe përkon me kohën e diktaturës. Kurse faza e dytë se “diçka mbetet”,i takon me qenë koha e jonë. Po të mos kishim “kso mbeturinash”, koha e jonë do të ishte pa rival dhe, kam frikë, shum e amësht. Të mos harrojmë se ata që mendojnë mbrapsht, janë absolutisht arsyeja për të cilën duhet të ekzistojnë ata që mendojnë mbarë.

Masakra hegjemoniste mbi gjuhen...

JAVA: Tash që disa gjuhtarë shqiptarë nuk bajnë ma shkencë mbi parime partishmënie, standardin kanë mbetë me e mbrojtë tu’ sulmue si antishqiptar cilindo që ven në diskutim këte çështje. A mundet me u mbajtë në kambë nji standard gjuhsor me pretekstin se njisoi nji komb, i cili edhe mbas 35 vjetësh jo vetëm nuk ndihet i përfaqsuem në këte standard, por për pjesën ma të madhe t’individve të këtij kombi, standardi shfaqet me tiparet e nji mishi të huej?

Primo Shllaku: Më duket se Oscar Wilde e pati quejtë patriotizmin si strehën e fundit të maskarejve. Viktimat intelektuale të indoktrinimit ideologjik dhe të partishmënive e ndjejnë tmerrsisht të pariparueshëm sistemin e tyne të dijeve dhe kjo i ban shum nevrikë e, për pasojë, agresivë. Sokrati paska thanë: Kur më kafshon qeni, çfarë prisni, që t’i sillem e ta kafshoj edhe unë qenin?” Standardi âsht ky dhe po mbahet në kambë jo keq. Arrna andej, arrna kndej, ky standard ka lanë jashtë vetes edhe vetë disa zonalitete të tosknishtes. Ky arrnim që e ka kthye atê në nji patch work të vërtetë, nuk knaq ma askend, përveç atyne që e fitojnë buken tue krye arrnimin. Papritmas nji shkrimtar ynë i madh deklaron ose deklarohet se po merr nga gegnishtja. I shofim ata që merr nga gegnishtja e del se i ka marrë se s’ka pasë ku i merr tjetër veç prej ndonji gjuhe të huej. Pra ajo që sot kërkohet të na shitet si dashamirsi ndaj gegnishtes që qan e ankohet se âsht emargjinue, rezulton asgjâ ma pak se mosplotni ose edhe pamjaftueshmëni e bazës tosknishte të ktij standardi. Megjithë operacionet që janë krye e mund të kryhen, me gjithë përpjekjen dinake e fodulle për ta vû shoqninë shqiptare e dhe nji herë para faktit të kryem, me gjithëshurdhimin akademik si formë e terrorit shkencor në postdiktaturë , megjithë ngritjen e nji opinioni përherë e ma solid lidhë me rrugët për zbutjen e efektit të masakrës së kulturës së hegjemonizmit mbi gjuhën, unë them se gjuha shqipe pa gegnishten âsht si gjuha shqipe pa tosknishten.

Kur De Rada shijohet me kondom...

JAVA: Asht e qartë se pasojat e Kongresit përjashtues të Drejtshkrimit nuk kanë me u riparue prej të njajtit brez që e organizoi ate. Mosthirrjen e nji autoriteti për me ndryshue vendimet e vitit 1972 e shihni si mungesë të vullnetit për ndryshim, apo si paaftsi e konfirmueme edhe në ribotimin e nji fjalori tejet të vorfën para pak kohësh, që e nxjerr gjuhën e sotme shqipe po aq të paevoluueme sa në vitin 1981?

Primo Shllaku: Gegnishta u përjashtue me program prej festës gjuhsore të shqiptarëve. Kongresi i njofti dhe i caktoi asaj njifarë statusi të vdekjes klinike që mbahet pranë për dhurim organesh. Substancialisht kongresi i tha gegnishtes “vdis ti që të bashkëpunojmë” Dhe qysh atëherë filloi ndërtimi i standardit mbi bazën e tosknishtes në bashkëpunim me nji të vdekun a klinikisht të vdekun. Shum thonë se rezultati âsht i dyshimtë, i paknaqshëm, gjysmak dhe, bile, ka asish që flasin për dështim. Unë nuk kam se si të gzohem kur dështon gjuha ime. Por as nuk kam sepse të mendoj se u bâ tashti, nuk zhbâhet. Ket mkat ua lâ të tjerëve dhe mos paça punë me ta. Po si t’ia bâjmë gegnishtes që âsht gjallë e e fortë se...? Ku t’i çojmë Arshi Pipat, Ernest Koliqat, Martin Camajt, Zef Zorbat e nji dorë tjetër letrarësh që janë gjallë e që nuk ma lejon etika t’i përmend as si interesantë? Ku? Pra nuk ka ndodhë ndonji mrekulli. Shqipja jonë e dashun, e msueme e lakue trupin e saj përmes Skilash e Karibdash, s’i paskej humbë reflekset edhe mbas Rilindjes që do të profilohej si epoka e triumfit të saj mbi kolerat e njipasnjishme mbi tê. E gegnishtja jonë e bukur që “i ka shti dridhën tanë Rumelisë”, e msueme me dalë shndosh ndër shtigje të ashpra historike, e kishte ruejtë të fortë turrin 400-500 vjeçar të jetës së saj dhe vazhdonte me dhanë kryevepra në stina të thata e në kushte asfiksimi. E ku ta çojmë gegnishten që dredhon, hidhet, çan e futet përparje? Ata të kongresit s’i kishin parasŷsh kto punë. Po kta të mbaskongresit ku duen me i çue kta vitalitete të gegnishtes? Apo nuk i shqetson mallkimi i De Radës, që si poet eminent i gjithëhershëm i letrave shqiptare sot lexohet i transkriptuem e shijohet me kondom, vetëm e vetëm se mes nesh e atij ishte nji det Adriatik dhe nji perandori osmane, autoritetin prohibitiv të të cilëve e pretendon sot nji kongres i bamë në kohën e palirisë.
JAVA: Përveç gjuhës standarde që duhet të jetë pengue me u rritë prej përjashtimit të gegnishtes, a mendoni se edhe vetë gegnishtja asht dâmtue prej mospërfshimjes dhe mungesës së zhvillimit natyror si gjuhë jo veç e folun, por edhe e shkrueme?

Primo Shllaku: Kohët e fundit ka pasë replika shum të mprehta dhe me argumente të ndritshme që kërkojnë rishime ridimensionime të qëndrimeve zyrtare akademike ndaj gjuhës. Argumentologjia âsht sa moderne aq edhe e forcueme me fenomene tipike të rrafshit konkret të kulturës e gjuhës sonë. Por bota akademike hesht, hesht me nji heshtje “ex cathedra”, heshtje fodulle por edhe vrasëse. Studiues të ndriçuem e njerz të kulturës si Ledi Shamku-Shkreli, Migjen Kelmendi edhe ndonji tjetër, kërkojnë hapsina të mdha për gegnishten, jo dhe aq për të riparue kongresin, se sa për të shpëtue trashigiminë letrare të ktij ekspresioni që gjallon me ngulm e shkëlqim sot e gjithë ditën. Nga gjuhtarët e institutit do të ishte e mirë të merrej iniciativa e nji konference ku të diskutohej rreth njisimit në kushte të reja të drejtshkrimit të gegnishtes si parapërgatitje për futjen e saj në shkollë si landë e themelit. Për fund, duhet të them se damtimi i gegnishtes ka qenë ma shum i rendit moral. Kurse gjendja e saj e mënjanimit e ka sjellë në nji pozicion të mrekullueshëm për të bâ prekje shum modernizuese sidomos në adoptimin e nji drejtshkrimi praktik e sintetik.

Shkodranizmi i Gegnishtes asht kurthJAVA: Si e komentoni mungesën e reagimit institucional nga Universiteti i Shkodrës në çështjen e rishikimit të standardit? A mendoni se po mbi këte institucion mundet me râ përgjegjsia për heshtjen masive edhe t’intelektualve t’asaj hapsine, e sidomos të shkrimtarve, shumica e të cilëve kanë harrue me shkru’ gegnisht?

Primo Shllaku: Universiteti i Shkodrës âsht skalioni i parë që ndoshta u asgjâsue në betejën e parë për hapjen ndaj gegnishtes. Unë i kujtoj me respekt replikat dhe rreshkun e sinqertë të seancave të vjeteve ’94-’95. Ata kishin nji gabim ose ndoshta ashtu ishin rrethanat. Problemi i gegnishtes nuk âsht dhe nuk mund të jetë problem i shkodranëve. Më duket se shkodranizimi i gegnishtes âsht kurtha ma e rrezikshme për t’u shtŷ pafundsisht kjo çeshtje. Problemi i gegnishtes sot profilohet si problem kombtar e mbarëkombtar dhe nuk ka aspak lidhje me çeshtjet e standardit e të letrarishtes. Gjuha letrare shqipe do të krijohet mbi bazën e dy nënletrarishteve shqipe, kur të dyja të jenë të gjalla e të përdoruna edhe në të folun, edhe në të shkruem. Gjuhën letrare do ta vendosë letërsia mbetëse dhe me përmbajtje të thellë humaniste, moderne e kompetitive jashtë e mbrendë. Gjuha letrare do të vijë pa i djegë etapat dhe pa i sforcue proceset. Maturimi i proceseve nuk mund të ndodhë mbrenda harkut të nji brêzi, e aq ma pak, mbrenda periudhës së nji pushteti. Unë mendoj se sot problemi i gegnishtes âsht kryesisht problem i toskfolësve natyrorë, të cilët rrezikojnë të gjenden të përjashtuem ndaj pjesës ma substanciale të krejt letërsisë kombtare të të gjitha kohnave. . .